بازار کار چه مشکلاتی دارد؟ - مجله گذر عمر

موضوع دیگری که به کاهش عرضه نیروی کار منجر شده، پایین بودن نرخ مشارکت است، به این معنا که از جمعیت 15 ساله و بیشتر که گروه سنی مورد آنالیز برای ورود به بازار کار است، تعداد کمی وارد بازار کار می شوند. براساس آمارهای ارائه شده از شرایط نیروی کار، از هر 100 نفر جوان در سن کار، 40 نفر و حتی در بهار سال جاری به دلیل شیوع ویروس کرونا از هر 100 نفر حدود 37 نفر به بازار کار وارد شدند. بنابراین، رشد عرضه نیروی کار در کشور ما خیلی زیاد نیست؛ در بین کشورهای منطقه هم ایران یکی از پایین ترین نرخ های رشد را دارد. از دیگر عوامل محدود شدن عرضه نیروی کار در کشور، مهاجرت نیروی کار جوان و تحصیلکرده است که در سال های گذشته براساس برآوردهای اجرا شده سالانه بین 100 تا 150 هزار نفر به قصد اشتغال یا تحصیل از کشور خارج شدند. آنچه در کل می توان به عنوان یک موضوع جدی از آن یاد کرد، این است که عرضه نیروی کار در ایران پایین است. اما مشکل اصلی اشتغال کشور در طرف تقاضا است، بدون تردید در ایران و بسیاری از کشورهای جهان، مشکل اصلی بازار کار، کمبود تقاضا برای نیروی کار است؛ به این معنا که بنگاه ها به اندازه کافی فرصت های شغلی ایجاد نمی نمایند. در ایران این مساله بسیار جدی است. واضح است که برای ایجاد فرصت های شغلی سرمایه گذاری ضروری است تا ظرفیت بنگاه ها برای جذب نیروی کار افزایش یابد. اما در ایران، سرمایه گذاری برای ایجاد فرصت های شغلی پایدار کافی نیست.

بنابراین تصویر کلان بازار کار ما کمبود تقاضا است. در عین حال باید یک تفاوت جدی بین گروه های مختلف نیروی کار قائل شد. هرچند تقاضای نیروی کار کمتر از عرضه است؛ ولی این شرایط برای تمامی گروه های سنی یکسان نیست. دو گروه از این اصل مستثنی هستند؛ نخست نیروی کار کم سواد و بی سواد است. برای این گروه مشکل کمبود تقاضا وجود ندارد. نرخ بیکاری در بین گروه کم سواد و بی سواد حدود دو درصد است که نرخ بسیار پایینی است. گروه دیگری که شرایط بازار کار متفاوتی دارد، نیروی کار بسیار ماهر و دارای مهارت های ممتاز است. این گروه نیز به ندرت بیکار می مانند. بنابراین این دو گروه (افراد کم مهارت و کم سواد و گروه ماهر) شرایط اشتغال خوبی دارند.

بخش بزرگی از نیروی کار ما در گروه فارغ التحصیلان دانشگاهی هستند که بیشترین چالش اشتغال ما مربوط به این اقشار است که از یکسو دارای تحصیلات هستند و از سوی دیگر عموما مهارت های مورد احتیاج بازار کار را ندارند. نرخ بیکاری این گروه به بیش از 20 درصد و در میان زنان تحصیلکرده حتی به 40 درصد هم می رسد.

اما ماجرای دهه شصتی ها در بازار کار ایران به این دلیل متفاوت است که در این دهه رشد سریع جمعیت را داشتیم که در تاریخ ایران بی سابقه بود و علل مختلفی دارد. ایران در دهه 1340 با رشد بالای جمعیت روبرو بود و پس از آن سیاست های کنترل جمعیت اعمال و رشد جمعیت کم شد. این دهه چهلی ها در دهه شصت به سن ازدواج و تشکیل خانواده رسیدند و این موضوع در کنار سیاست های مشوق رشد جمعیت، به یک انفجار جمعیتی در این دهه منجر شد. به همین جهت، در اواخر دهه هفتاد و اوایل دهه هشتاد، خیل عظیمی از جوانان وارد بازار کار شدند؛ در شرایطی که اقتصاد ایران دوران بلندمدت جنگ را پشت سر گذاشته و وارد دوران سازندگی شده بود. از نیمه دهه هفتاد، نیروی جوان دهه شصتی وارد بازار کار شدند و اتفاقی که از نیمه دهه هفتاد رخ داد، رشد تعداد دانشجویان بود و ترغیب به ادامه تحصیل، باعث به تعویق افتادن ورود دهه شصتی ها به بازار کار شد و در دهه هشتاد که زمان ورود دهه شصتی ها به بازار کار بود، نرخ بیکاری جوانان به نحو چشمگیری افزایش یافت و حتی بیکاری جوانان در سال 85 از دوران جنگ، یعنی سال 65 هم بدتر شد. پس رشد عرضه نیروی کار به دلیل رشد سریع جمعیت در دهه شصت به شدت بالا رفت و توان مالی ایران برای ایجاد فرصت های شغلی جدید کافی نبود. از سوی دیگر، تقاضا برای ورود به دانشگاه و تحصیلات تکمیلی بیشتر شد؛ ضمن اینکه جوانان هم احساس می کردند جست وجوی شغل برای آنها سخت است و به دانشگاه پناه بردند تا در آینده بتوانند فرصت شغلی بهتری به دست آوردند.

اما درخصوص پیامد سیاست های بازار کار باید گفت که تاثیر این سیاست ها کاملا به شرایط مالی وابسته است. هدف از اجرای سیاست های بازار کار افزایش فرصت های شغلی جدید است. برطرف موانع پیش روی سرمایه گذاری نیز از عواملی است که بر اشتغال تاثیر می گذارد. سیاست های بازار کار در شرایط متفاوت، نتایج مختلفی دارند. باید تکرار کنم که مشکل اصلی در بازار کار، بدون تردید کمبود تقاضا است، یعنی در بنگاه ها فرصت شغلی زیادی وجود ندارد. زمانی که ظرفیت فراوری یک بنگاه پایین و ریسک سرمایه گذاری زیاد است، تجارت روی ریل خود قرار ندارد و بنگاه قادر به نوسازی تجهیزات فرسوده نیست؛ طبیعتا امکان جذب نیروی کار وجود ندارد.

ضمن اینکه نقش و تاثیر منفی قابل توجه کرونا را نباید در این برهه نادیده گرفت؛ مشاغل خدماتی به شدت تحت تاثیر قرار گرفته اند و آینده ای هم برای انتها این دوران متصور نیستیم. هر چند که امیدواریم در سال آینده این بحران فروکش کند، اما مسئله ای که در بازار کار وجود دارد، عدم پویایی اقتصاد ایران است. اگر چرخ های اقتصاد به حرکت در نیاید، سال های سختی پیش رو خواهیم داشت. در شرایط تداوم رکود تورمی، فرصت های شغلی آب می فرایند و کیفیت کار و اشتغال به شدت افت می نماید. اگر این شرایط ادامه یابد، اشتغال غیررسمی گسترده تر، نرخ بیکاری بالاتر و دستمزدهای واقعی پایین تر را شاهد خواهیم بود. امیدواریم این وضع تا 5 سال آینده تغییر کند که این میسر نمی گردد جز با تحول در اقتصاد ایران. درباره ورود متولدین دهه هفتاد هم باید گفت رشد جمعیت در این دهه پایین بود؛ شمار متولدین دهه 1370 به بازار کار بسیار کمتر از متولدین دهه 1360 است؛ ولی می توانیم بگوییم که متولدین دهه 1370 نیز مشابه دهه شصتی ها، در بازار کار سرنوشت غم انگیزی دارند. دهه نود که زمان ورود دهه هفتادی ها به بازار کار است، عملا یک دهه از دست رفته است. به طور متوسط رشد مالی حدود صفر بوده، سال های زیادی را با تحریم روبرو بوده ایم، فرایند سرمایه گذاری نزولی بوده، و به تبع آن فرصت های شغلی پایدار و با درآمد مکفی افزایش پیدا نکرده است؛ پس دهه هفتادی ها به هیچ وجه شرایط بهتری نسبت به دهه شصتی ها ندارند.

حیرت انگیز نیست که بخش زیادی از جوانان دهه هفتادی به شدت در جست وجوی یافتن فرصتی برای مهاجرت هستند. این گروه از جوانان نگران آینده اند. در سال های اخیر هم شاهد هجوم بی سابقه برای درخواست ویزای آلمان، دیگر کشورهای اروپایی، کانادا و استرالیا هستیم. پس مجموعه عواملی مانند گرایش به ادامه تحصیل، مهاجرت، نرخ بالای بیکاری و سطح پایین مزد برای فارغ التحصیلان، نشانه شرایط بحرانی بازار کار در کشور به ویژه برای قشر جوان است.